Loading
صحیفه، کتابشناسی، شروح، العارفین، حکیم، میراث
برخی از ترجمه ها و شروح صحیفه سجادیه
محمد حسین حکیم
1ـ آمال العارفين فى شرح صحيفه سيدالساجدين
ميرزا عبدالوهاب بن محمد صالح برغانى قزوينى (م 1294 ق)
شرح مزجى بسيار مفصلى است بر صحيفه سجاديه كه با در نظر گرفتن مطالب و نظرات سيد على خان كبير در كتاب رياض السالكين و نقل احاديث و روايات و آوردن گفتههاى فلاسفه و عرفاى معروف و گفتگو در آنها و سعى در پيوند دادن مبانى فلسفى با اعتقادات دينى تنظيم شده است.
نسخه منحصر اين شرح ـ بنا بر اطلاع ما ـ در كتابخانه آيت الله مرعشى قم نگهدارى مىشود كه حاوى جلد اول مشتمل بر سه دعاى اول صحيفه مىباشد و در چهارم ماه مبارك رمضان 1291 ق به پايان رسيده است و از نگارش ديگر مجلدات آن اطلاعى نداريم.
ر.ك: دايره المعارف تشيع، ج 3، ص 185؛ مستدركات اعيان الشعيه، ج 2، ص 304؛ المآثر و الآثار، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، ص 163؛ الكرام البحرره، ج 2، ص 808؛ مقدمه موسوعهالبرغانى فىفقه الشيعه، ج 1، صص 49-48.
آغاز: «الحمدلله ربالعالمين و الصلوه والسلام على خير خلقه و آله الطاهرين و لعنهالله على اعدائهم اجمعين. و بعد فيقول الفقير... هذا مايؤمله العالم البصير ويشتاقه العامل الخبير.
جعلنا الله فيها من الفائزين الاخيار بمحمد و آله الابرار صلواتالله عليهم مادام الليل و النهار وليكن هذا آخر اول مجلدات آمال العارفين فى شرح صحيفه سيدالساجدين».
نسخهها: 1- مرعشى قم، شماره 8854، نستعليق و متن دعاها نسخ، خط مؤلف، نسخه تصحيح شده و در حاشيه افزودگىهاى بسيارى دارد، در آغاز چندتقريط به نظم و نثر از ميرزا سعيدخان وزير دول خارجه و مرتضى شريف حسينى در مورد كتاب ديده مىشود، 284 برگ، سطور مختلف [فهرست مرعشى، ج 23، صص 42-41]
2- اسفارالداعين على شرح صحيفه سيدالعابدين
محمدبن على بن احمد شامى (قرن 12 ه)
شرحى است بر صحيفه سجاديه كه در 15 رمضان 1117 ق تأليف آن به پايان رسيده است. ترجمه مؤلف آن به دست نيامد.
آغاز: «الحمدلله منزل الصحف على ابراهيم و موسى... و بعد فيقول الفقير الحقير الى الله الراجى عفوه محمدبن على بن المرحوم المبرور احمدبن على بن على بن محسن الشامى... و سميّتها باسفار الداعين على شرح صحيفه سيدالعابدين».
نسخهها: 1- كتابخانه عمومى خدابخش پتنه - هندوستان، شماره 2703، نسخ، 1117 ق، نسخه قبلاً در تملك حسين بن ابراهيم احسايى بوده است.
,[catalogue of the Arabic and persian Manuscripts]
in ORIENTAL PUBLIC LIBRARY At]
BANKIPORE ,MAULAVI MUINUPPIN
NADWI AND MAULAVI ABPUL HAMID,
PATNA, 1994,volume ,XXIV, page[67
3- تبيان اللغه ( فارسى)
ميرزا محمدعلى بن محمدنصير گيلانى چهاردهى (م 1334ق)
در شرح لغات قرآن مجيد و صحيفه سجاديه كامله.
ر.ك: الذريعه، ج 3، ص 333
نسخهها: 1- آستان قدس رضوى، شماره 6110، نستعليق، مؤلف، بىتاريخ [فهرست الفبايى كتب خطى آستان قدس رضوى، ص 103]
4- التحفه الرضويه فى شرح الصحيفه السجاديه( عربي)
قاضى بن كاشفالدين محمد اردكانى يزدى (بعد از 1057 ق)
شرح مبسوطى است بر صحيفه، مشتمل بر «تحقيقات رايعه و تدقيقات شاهقه» كه به نام شاه عباس دوم صفوى (1077 ق) نگاشته شده است. پايان تأليف آن چهارشنبه سلخ ذىالحجه 1056 ق است و از آن فقط دو دعاى اول صحيفه شرح شد. سپس مؤلف به شرح فارسى خود با همين نام پرداخته است.
ر.ك: الذريعه، ج 3، ص 435 و ج 13، صص 356-355؛ طبقات اعلام الشيعه (القرن الحادى عشر)، صص 604-603؛ فهرست نسخ ملى كتابخانه ملى ايران، ج 11، صص 517-516؛ اعيان الشيعه، ج 8، ص 448 و ج 10، ص 98.
آغاز: « نحمدك يا من وشحت مفتتح الصحيفه الكامله لطاعات اعمالنا با نخراطنا فى الفرقه العلّيهالاماميه.
انجام: « ارادعليه السلام بقوله ذوالفضل انه ليس له مماثل بحسب الوجود الخارجى العينى اذلا يماثله ولايذانيه فى هذاالفضل شىء فىالوجود العينى».
نسخهها: 1- ملك تهران، شماره 5834، نسخ، سده 11 ه ، دعاها معرب و شنگرف، 189 برگ، 12 سطر [فهرست ملك، ج 1، ص 117]
2- ملك تهران، شماره 5746، نسخ، سده 11 ه، عناوين و نشانىها شنگرف، 67 برگ 12 سطر [فهرست ملك، ج 1، ص 117]
3- مجلس شوراى اسلامى، شماره 1248، رساله سوم مجموعه، ص 521-299 نسخ، در معرفى اين نسخه تاريخ تأليف كتاب 1070 ق آمده كه غلط است و احتمالاً نشانگر تاريخ كتابت نسخه مىباشد [فهرست مجلس، ج 4، صص 31-30]
4- مركز احياء ميراث اسلامى قم، شماره 2913، نسخ، عناوين شنگرف و آيات به لاجورد، مصحح، مجدول، نسخه نفيس و زيبا، 189 برگ، 12 سطر [فهرست منتشر نشده]
5- تحفه الرضويه فى شرح الصحيفه السجاديه (فارسي)
قاضى بن كاشفالدين محمد اردكانى يزدى (بعد از 1057 ق)
چنان چه گذشت يزدى ابتدا قصد داشت شرحى مفصل به زبان عربى بر صحيفه سجاديه بنگارد اما پس از شرح دو دعا تصميم مىگيرد براى نفع عموم مردم از دقائق و اسرار آن، منتخبى از شرح عربى خود را به فارسى برگرداند. اما ظاهراً هر دو شرح او ناتمام مانده و از شرح فارسى فقط 11 دعا نگاشته شده است. يزدى اين شرح را نيز به نام شاه عباس دوم صفوى (1077) ق در ربيعالاول 1057 نوشته است.
وى در پايان دعاى صلوات بر آدم و دو دعاى ديگر كه در صحيفه سجاديه به خط كفعى در اختيارش بوده را به همراه صلوات شرح كرده است.
خود وى در مقدمه چنين آورده است: « از بركات و ميامن اين وادى مقدس به خاطر فاتر رسيد كه شرح مبسوطى بر ادعيه سجاديه ملقب به زبور اهل بيت عصمت صلواتالله عليهم اجمعين به لغت بلند رتبت عربى نويسد، مشتمل بر تحقيقات رايعه و تدقيقات شاهقه و... و چون مقصود اصلى اين بود كه طبقات انام از خواص و عوام از فيض آن متمتع و بهرهمند گرديده ثواب آن به روزگار فرخنده آثار اشرف اقدس اعلى واصل و لاحق گردد بنابراين منتخبى از آن را از لغت عربى به زبان فصاحت نشان فارسى به عبارتى در غايت وضوح نقل نموده.»
آغاز: «الحمدلله الذى جعل الدعاء فى الصحيفه الكامله زينالعابدين و خصّنا بالاحتذار فى مراسمه بامام الساجدين
انجام: «باعث خشنودى و رضاى تو در آن بوده باشد اىرحيمتر و مهربانتر از هركس كه صاحب رحم و مهربانى باشد. »
نسخهها: 1- كتابخانه اميرالمؤمنين عليهالسلام نجف، شماره 1619، احتمالاً به خط مؤلف، 142 برگ [مجله تراثنا، ش 60-59، ص 261]
2- كتابخانه اميرالمؤمنين عليهالسلام نجف، شماره 562، نستعليق، داراى تزيينات، سده 11 ه ، مجدول، عناوين شنگرف، 207 برگ [مجله تراثنا، ش 60-59، ص 262]
3- آستان قدس رضوى، شماره 9666، نستعليق خوش، عبارات ادعيه با شنگرف، مجدول، نسخه مصحح است، سده 11 ه ، قسمت اعظم صفحه اول كسر و صدمه ديده است، 174 برگ، [فهرست آستان قدس رضوى، ج 15، صص 139-138]
4- دانشگاه تهران، شماره 7030، نسخ، سده 11 ه ، عنوان و نشان شنگرف، 206 برگ، 14 سطر، باعنوان «شرح الصحيفه السجاديه» [فهرست دانشگاه تهران، ج 16، ص 434]
5- ملك تهران، شماره 2812، نستعليق، قرن 12 ه ، عنوان و نشان شنگرف، 150 برگ، 17 سطر [فهرست ملك، ج 2، ص 108]
6- ملى تهران، شماره 293 / ف، نسخ خوش، قرن 12 ه ، عنوانها شنگرف، 245 برگ، 14 سطر [فهرست ملى تهران، ج 1، صص 289-288]
7- مجلس شوراى اسلامى، شماره 1247، نسخ، رساله دوم مجموعه، ص 294-169، [فهرست مجلس، ج 5، صص 502-501]
8- مسجد اعظم قم، شماره 670، رقعى، 146 برگ [فهرست مسجد اعظم، ص 66]
6- ترجمه شرح الصحيفه السجاديه (فارسي)
از:؟
در فهرست كتابخانه دانشكده الهيات مشهد، نسخه شماره 1164 باعنوان شرح شيخ على صغير بر صحيفه سجاديه معرفى شده است. اما اين انتساب صحيح نمىباشد چه اين نسخه فارسى است و شرح شيخ على صغير بر صحيفه عربى مىباشد. (نك: شرح الصحيفهالسجاديه، على بن زينالدين بن محمد بن حسن صاحب معالم عاملى معروف به شيخ على صغير، همين مقاله)
ظاهراً نسخه مذكور ترجمهاى از شرح شيخ على است زيرا همه مواردى كه به عنوان كتابشناسى در فهرست ذكر شد، با مشخصات شرح عربى تطابق كامل دارد. همچنين در ترقيمه نسخه چنين آمده است: «يقول المترجم فرغ... حامداً مصلياً قدتم الفراغ من هذا الدعاء الشريف من نسخه كتبت من نسخه كتبت من نسخه مترجمها» كه به صراحت بر ترجمه بودن آن اشاره مىكند. احتمالاً دليل اين اشتباه افتادن برگ آغاز نسخه وشايد نداشتن خطبه ترجمه باشد.
اين ترجمه به تاريخ جمعه 15 جمادىالثانى 1123 ق به پايان رسيده است.
آغاز موجود (پس از يك برگ): «چهارم دعا صحيفه اين دعا را ابن طاووس ره در مهج الدعوات نقل فرموده و ملخص».
انجام: «همه به يك معنى خواهد بود والله يعلم. يقول المترجم فرغ... حامداً مصلياً. قدتم الفراغ من هذا الدعاء الشريف من نسخه كتبت من نسخه كتبت من نسخه مترجمها.»
نسخهها:
1- دانشكده الهيات مشهد، شماره 1164، نسخ، آغاز نسخه كسر است و اوراق پراكنده صحافى شده است، عبدالله، شوال 1141 ق، نسخه در ذيقعده همان سال مقابله شده است. عناوين و نشانىها شنگرف، 16 و 18 سطرى [فهرست دانشكده الهيات مشهد، ج 2، صص 296-295]
ه ترجمه صحيفه سجاديه
حيدربن قوامالدين حسينى (قرن 11ه )
در فهرست قبلى كتابخانه آيت الله گلپايگانى
نسخهاى از ترجمه صحيفه سجاديه از محمد صالح بن محمدباقر روغنى قزوينى (م 1116 ق) به دليل آن كه بدون خطبه بوده است به كاتب آن نسخه يعنى حيدر بن قوام الدين حسينى نسبت داده شده است. حال آن كه چنين ترجمهاى از اين شخص وجود خارجى ندارد. شماره قديم اين نسخه 1480 و شماره جديد آن181/25 مىباشد. براى اطلاعات نسخهشناسى اين نسخه ر.ك: ترجمه صحيفه سجاديه، از محمد صالح بن محمد باقر روغنى قزوينى (م 1116 ق) در همين مقاله.
7- ترجمه صحيفه سجاديه (فارسي)
صفى قلىبن نوروز اُيمور تركمان
ترجمه و شرح نسبتاً مختصر و فرجى است بر صحيفه سجاديه كه در مورد مؤلف آن دو احتمال دادهاند: 1- در فهرست مشترك پاكستان، ج 14، صص 861-861 »ميرداماد« را مؤلف آن دانستهاند اما اين انتساب قطعاً غلط است زيرا حاشيه ميرداماد بر صحيفه عربى است و در همين ابتداى به تفصيل معرفى شده است. (ر.ك: حاشيهالصحيفه السجاديه، سيدمحمدباقر بن محمدحسينى استرآبادى ميرداماد، همين مقاله)
2- در فهرست ميكروفيلمهاى كتابخانه مولانإ؛ دانشگاه آزاد اسلامى عليگر هند، ج 1، ص 321 آن را به «صفى قلى بن نوروز اُيمور تركمان» نسبت دادهاند كه ذكرى از او در كتب تراجم به ميان نيامده است. آغاز: «الحمدالله الاول ستايش مر خداى را كه پيش از همه چيز است بلا اول كان قبله بىآن كه پيش از او چيزى باشد.»
نسخهها:
1- كتابخانه مولانا آزاد دانشگاه اسلامى عليگرهند، شماره Univ.Tradition Suppl.4 نسخ و نستعليق، صفى قلى بن نوروز اُيمور تركمان (خط مؤلف)، 1072 ق، 244 برگ، 15 سطر [فهرست ميكروفيلمهاى نسخههاى خطى فارسى و عربى كتابخانه مولانا دانشگاه آزاد اسلامى عليگر - هند، ج 1، ص 321]
2- كتابخانه احسان بخشِ دانشآباد (شهر لاهور) - پاكستان، شماره 37 - اناركلى، نسخ خوش، محمدابراهيمبيگ تبريزى، ذيقعده 1077 ق، عناوين شنگرف، مجدول، 348 برگ، در اين فهرست مؤلف ميرداماد ذكر شده است [فهرست مشترك پاكستان، ج 14، صص 862-861]
8- ترجمه صحيفه سجاديه (فارسي)
محمدصالح بن محمدباقر روغنى قزوينى (م 1116 ق)
روغنى پس از اتمام شرح عربى خود بر صحيفه سجاديه به تاريخ 1073 ق و بعد از شرح مفصل فارسىاش مبادرت به اين ترجمه نموده است. روش وى چنين است كه مضامين ادعيه را بىذكر متن، به فارسى نگاشته و حسب المقدور رعايت الفاظ و سياق اصل را از لحاظ سادگى و روانى ترجمه لحاظ داشته است و گويى نسخه، يك صحيفه سجاديه فارسى است. براى آشنايى بيشتر با اين ترجمه قسمتى از خطبه آن نقل مىشود: « اما بعد مىگويد فقير... كه به تاريخ هفتاد و سه بعد از هزار هجرت مقدسه اين كم بضاعت شرحى مفيد بر صحيفه كامله مباركه سجاديه... به عربى نوشتم مشتمل بر مطابق لايق و مقاصد نافع وليكن همتها از آن متقاعد بوده اكثر مطالبان را از آن نفعى لايق از آن روى كه عابدان زمان ما و مخلصان راغب به عبادت و دعا و اكثر از عامه مردمانند نه آنان كه خود را خاصه مىنامند و تتبع كتب مدّونه علوم مرسومه و تعلم لغت عربى مىنمايند پس ثانياً به التماس دوستان مؤمن شرحى به فارسى نوشتم و بذلت جهد و توضيح كلام نمودم. خاطرها به آن مايل كه به نفعش شامل و سهل التناول بود وليكن چون كلام عربى و فارسى را در بعضى مطالب با هم تفاوتى ظاهر در سياق مىباشد و مراعات مطابقت سياق قل امكثر مترجم را احياناً مضطر مىگرداند و سخن را از كمال سلاست و فصاحت مانع مىشود و به اين سبب ترجمه بعضى از فقرات آن كلام عالى مقام چنانچه مىخواست لباس ظهور بپوشيد و هم به سبب تحلل لفظ و بفكك اجزا مدعا را اختلافى مىرسد پس ثالثاً استخاره نمودم به خداى عز وجل و مضامين آن ادعيه شريفه را خالى از لفظ به فارسى محرر ساختم و رعايت آن الفاظ و آن سياق حسبُالمقدور منظور داشتم و آن معانى گرامى را به كلامى روان و آسان، بىتكلف و تعقيد بازنمودم و اميد دارم كه اين ترجمه چنان دلپذير باشد كه هيچ كس را از آن گريز نباشد و قائل دست رد بر آن ننهد...»
روغنى در انتهاى ترجمه ادعيه صحيفه كامله به ترجمه چند دعا از ملحقات آن نيز پرداخته است كه عبارتنداز: «تسبيحه عليهالسلام - فى الاستعاذه - فىالتمجيد على حق تعالى - صلوته على آدم عليهالسلام - طلب الحوائج و دفع المخرومات - ممايحذره و يخافه - فى الالحاح - فى ذكر آل محمدصلى الله عليه و آله و ادعيه ايام هفته. »
ر.ك: الذريعه، ج 4، ص 112؛ امل الامل، ج 2، ص 277؛ طبقات اعلام الشيعه، ج 5، صص 284-283؛ ريحانهالادب، ج 2، ص 343؛ مستدركات اعيان الشيعه، ج 3، ص 231؛ ملاصالح قزوينى شارح بزرگ نهجالبلاغه، محمدرضا بندرچى، فصلنامه علوم حديث، شماره 18، صص 132-123
آغاز: « الحمدلله الذى هدانا لهذا و ماكنا لنهتدى لولا ان هدانا الله... و كان من دعائه عليه السلام از ابتداء بالدعاء... سپاس بىقياس خداى را كه اول اشياست قديم بىانتها و آخر اشياست. »
پس حكم براى من بهترين احوال و امور در عاقبت و برهان از فتنها كه مىكشاند به ضلالت به رحمت خود. يا ارحم الراحمين و صلى الله على سيدنا محمدرسولالله و المصطفى و على آله».
انجام شرح ملحقات: «تمام كنى احسان خود را در باقى مانده از عمرم چنان چه احسان نمودى در گذشته يا ارحم الراحمين».
نسخهها: 1- آستان قدس رضوى، شماره 3199، نستعليق، 14 رمضان 1134 ق (تاريخ تحرير اوراق كسرنويسى شده)، بعضى از اوراق رطوبت ديده و وصالى شده، عناوين شنگرف.
79 برگ [فهرست آستان قدس رضوى، ج 15، صص 157-156 و ج 2، صص 32-31 ادعيه]
2- گلپايگانى قم، شماره 181/25، رساله 4 مجموعه، ص 104-48 نستعليق، حيدربن قوامالدين حسينى، 15 محرم 1092 ق، 21 سطر [فهرست منتشر نشده]
3- گلپايگانى قم، شماره 204/17، تحريرى، در اول رساله دو ديباچه به فارسى تحرير شده است، اين نسخه ملحقات را ندارد. 102 برگ، 15 سطر [فهرست منتشر نشده]
9- ترجمه صحيفه سجاديه (فارسي)
محمد صفى (قرن 11 ه )
مؤلف آن را به خواهش فرزندش زينالعابدين در استرآباد ترجمه و در روز يكشنبه 9 ذيحجه 1076 ق به پايان برده است.
نسخهها: 1- دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه فردوسى مشهد، شماره 221، نسخ معرب، ترجمه زير سطور به شنگرف، در آخر نسخه داراى يادداشتى به خط مترجم، با تزيينات، عناوين مطلا، 230 برگ، 9 سطر [فهرست دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه فردوسى مشهد، ص 122]
10- ترجمه صحيفه سجاديه (فارسي)
محمدهادى بن محمدصالح مازندرانى معروف به مترجم (م 1120 ق)
در فهرست در مورد اين ترجمه توضيحى داده نشده است. پايان تأليف آن درالذريعه 1083 ق ذكر شده است. ر.ك: الذريعه، ج 4، ص 112 و ج 13، ص 359؛ طبقات اعلام الشيعه (الكواكب المنتشره)، صص 806-805 آغاز دعاى اول: «سپاس بىقياس خداى را كه اول اشياست قديم بىابتدا و آخر اشياست»
نسخهها: 1- كتابخانهاى شخصى، بدون شماره [ميراث اسلامى ايران، ج 7، ص 466]
11- ترجمه صحيفه سجاديه (فارسي)
از: بر
ترجمه تحت اللفظى بسيار مختصرى است از صحيفه سجاديه كه مؤلف آن شناخته نشد؛ اما در فراز صفحه اول نسخه مرعشى آمده: «شرح صحيفه كامله كه بفرموده نواب اشرف همايون اعلى محمدحسين خونسارى نموده» ولى ظاهراً ترجمه آقا حسين بن جمالالدين خوانسارىِ مذكور در الذريعه، ج 4، ص 112 نباشد. اين ترجمه از ملحقات شامل دعاهاى تمجيد، تذلل، ذكر آل محمد، صلوه على آدم، فىالكرب و الاقاله، مما يحذره و يخافه و ايام هفته است.
آغاز ترجمه دعاى اول: « سپاس مر خداى را كه اول همه است بى آن كه اولى باشد پيش از او و آخر همه است بى آن كه آخرى باشد پس از او
انجام ترجمه صحيفه: «رهايى ده مرا از گمراهكنندگان فتنها به رحمت خود اى مهربانترين مهربانان و رحمت كناد خداى بر مهتر ما محمد صلى الله عليه و آله و سلم رسول خداى كه برگزيده است و بر آل او كه پاكانند. »
انجام ملحقات: «چنان چه احسان كرده در آن چه كه گذشت از آن اى رحيمترين رحمكنندگان».
نسخهها: 1- آستان قدس رضوى، شماره 1205، نسخ، 1072 ق، عناوين به شنگرف، ترجمه بين سطور به شنگرف، داراى تزيينات فراوان، نسخه مصحح و مقابله شده، 104 برگ، 12 سطر [فهرست آستان قدس رضوى، ج 15، ص 344]
2- آستان قدس رضوى، شماره 10083، نسخ و نستعليق، نسخه داراى مهرى مورخ 1074 ق است، داراى تزيينات فراوان، نسخه مصحح و معلق به حواشى ميرداماد و توضيحات لغوىِ فارسى، 188 برگ، 20 سطر [فهرست آستان قدس رضوى، ج 15، صص 347-346]
3- مسجداعظم قم، شماره 2857، نستعليق تحريرى، ذيقعده 1084 ق، 76 برگ، 18 سطر، [فهرست مسجد اعظم، ص 78 و فهرست منتشر نشده]
4- آستان قدس رضوى، شماره 10265، نسخ و نستعليق، نورالدين محمدبن ميرزابيگ رازى، 1088 ق (اين نسخه، بيست و يكمين صحيفه دستنويس كاتب است)، داراى تزيينات، 222 برگ، 18 سطر [فهرست آستان قدس رضوى، ج 15، صص 351-350]
5- گلپايگانى قم، شماره 188/36، نسخ و نستعليق، ترجمه به شنگرف و زيرنويس ،نورالدين محمدبن ميرزابيگ رازى، صفر 1091 ق، در حاشيه تصحيح شده، داراى تزيينات، 288 برگ، 9 سطر [فهرست منتشر نشده]
6- مرعشى قم، شماره 8، نستعليق، عناوين شنگرف، اين نسخه تا دعاى پنجاه و يكم را دارد، چهار برگ اول داراى حاشيه، 136 برگ، 14 سطر [فهرست مرعشى، ج 1، ص 22]
7- آقاى غلامعباس بن احمدعلى در شهر سكرد و ايالت بلتستانِ پاكستان (خصوصى)، بدون شماره، نستعليق، سده 13 ه ، 200 صفحه [فهرست مشترك پاكستان، ج 14، صص 863-862]
8- مجلس شوراى اسلامى، شماره 4151، نسخ زيبا و نستعليق، سده 12 ه ، با سرلوح زرين، عناوين شنگرف، با ترجمه زيرنويس به شنگرف، با حاشيهنويسى، 170 برگ، 18 سطر [فهرست مجلس، ج 11، ص 155]
12- ترجمه صحيفه سجاديه (فارسي)
از: بر
در فهرست توضيحى در مورد اين ترجمه داده نشده است.
آغاز افتاده: «از آن نفعى لايق نبود از آن روى كه عابدان و مخلصان راغب به عبادت و دعا كثرالله امثالهم».
انجام: «و در پناه حمايت تو مىگريزيم و لاحول و لاقوه الابك ياكريم ياكريم ياكريم برحمتك يا ارحم الراحمين».
نسخهها: 1- دانشكده الهيات تهران، شماره 394، د، نستعليق، محمدحسن دامغانى، پايان رمضان، 1235 ق، عنوانها و نشانيها شنگرف، 152 برگ، 12 سطر [فهرست دانشكده الهيات تهران، ج 1، صص 29-28]
13- ترجمه صحيفه سجاديه (فارسي)
از: بر
ترجمه شيوايى است از صحيفه سجاديه با توضيح برخى لغات و شرح و بسط برخى از فرازها مفيد براى همگان.
آغاز: « بسمله، حدثنا سيدالاجل نجمالدين... بنا بر قول مشهور عميدالرؤسا است و او از مشايخ عظام فرقه اسماعيليه اماميه است. »
انجام: «و نجات ده مرا از فتنههاى موجب ضلالت برحمتك يا ارحم الراحمين و صلى الله على سيدنا محمد رسول الله المصطفى و على آله الطاهرين».
نسخهها: 1- ملك تهران، شماره 2477، نسخ، محمدصادق بن ملاقاسم، 1257 ق، عناوين و نشانىها شنگرف، 196 برگ [فهرست ملك، ج 2، ص 136]
2- آستانه مقدسه حضرت معصومه سلامالله عليها قم، شماره 138، نسخ و نستعليق، آغاز افتاده، عناوين زرين، مجدول، تمامى صفحات وصالى شده، آسيب فراوانى توسط موريانه به خطوط رسيده، 221 برگ، 17 سطر [فهرست آستانه مقدسه حضرت معصومه سلامالله عليها قم، ج 1، ص 160]
14- ترجمه الصحيفه السجاديه و ملحقاته (فارسي)
حسن بن ابى القاسم نيشابورى
در فهرست توضيحى در مورد اين شرح داده نشده و اطلاعى نيز از مؤلف كتاب حاصل نشد اما از زير سطور بودن ترجمه مىتوان احتمال داد كه حسن بن ابىالقاسم نيشابورى كاتب نسخه باشد نه مؤلف آن.
آغاز: «بسمالله... ابتدا مىكنم به نام خداوندبخشاينده و مهربان، حدثنا السيدالاجل... روايت كرد ما را سيد بزرگوار».
نسخهها: 1- كتابخانه دانشگاه استانبول - تركيه، شماره IUK.FY.309، نسخ معرب و نستعليق، شنبه 17 رجب 1098 ق، داراى تزيينات، عبارات دعا مشكى و ترجمه به فارسى بين السطور به شنگرف، 235 برگ، 18 سطر [فهرست نسخههاى خطى فارسى كتابخانه دانشگاه استانبول، توفيق هاشم سبحانى و حسامالدين آق سو، تهران، پژوهشكده علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، 1374 ش، ص 176]
15- ترجمه ملحقات صحيفه سجاديه (فارسي)
محمدحسين بن محمدصالح حسينى خاتون آبادى (م 1151 ق)
خاتون آبادى، ملحقات صحيفه سجاديه را كه علامه مجلسى آنها را گردآورده و شامل 11 دعا مىباشند را در اين كتاب به فارسى ترجمه است و در مقدمه درباره علت انجام اين كار مىگويد: « اما بعد چنين گويد فقير... كه چو جدّعلامهام مجلسى قدّسالله روحهالشريف چند دعا در روايات غيرمشهوره صحيفه كامله يافته و آنها را الحاق به صحيفه نموده و عالم ربانى آقا حسين خوانسارى طابثراه صحيفه كامله راترجمه نموده اين دعاها تا حال ترجمه نشده لهذا اين فقير كثير التقصير اين دعاها را تصحيح و ترجمه نمود».
آغاز: «الحمدلله ولى الحمد و مستحقه و الصلوه على محمد و عترته».
نسخ خطى: 1- آستان قدس رضوى، شماره 11983، رساله اول مجموعه، نسخ و نستعليق ريز با مركب سرخ، حدود سده 12 ه ، مجدول، نسخه مصحح و معلق به حواشى توضيحى فارسى، 24 سطر [فهرست آستان قدس رضوى، ج 15، صص 433-431]
16- تعليقات على الصحيفه السجاديه (عربى)
ملامحسن بن مرتضى فيض كاشانى (م 1091 ق)
تعليقات مختصرى است بر صحيفه سجاديه در توضيح نكات ادبى و لغوى كه موافق جمله «تم شرح الدعاء» در سال 1055 ق تأليف شده است. اين كتاب را با عناوين ديگرى همچون «شرح صحيفه سجاديه» و«حاشيه صحيفه سجاديه»نيز خواندهاند اما عنوان پيش گفته در ديباچه مؤلف ذكر شده است. ر.ك: الذريعه، ج 6، ص 146 و ج 13، ص 358؛ كشف الحجب و الاستار، ص 341؛ فهرست كتابهاى چاپى عربى، شماره ص 554.
آغاز: «الحمدالله الذى كتب فى صحيفه قلوبنا محبه أهل بيت حبيبه و جعل أفئدتنا تهوى اليهم... اما بعد فهذه تعليقات من العبد المسىء... على الصحيفه الكامله السجاديه».
انجام: «من مضلات الفتن أى الفتن المضله، أعاذنا الله منها و وفقنا لكل خيرتم و صارتاريخ تمامه (تم شرح الدعاء) و الحمدلله ربالعالمين و الصلاه على محمد و آله الطاهرين به رحمتك يا ارحم الراحمين. »
چاپها: 1- تهران، 1317-15 ق، به خط زينالعابدين محمدقمى، در حاشيه نورالانوار به همراه حاشيه ميرداماد بر صحيفه و حديقهالهلاليه، سنگى، 298 ص.
2- تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تحقيق: موسسه آل البيت عليهمالسلام لإحياء التراث، 1407 ق، اول، 126 ص.
نسخهها: 1- آستان قدس رضوى، شماره 3382، نسخ، 1055 ق، بدون ديباچه مىباشد، 47 برگ، 16 سطر [فهرست آستان قدس رضوى، ج 6، ص 224]
2- كتابخانه غرب مدرسه آخوند همدان، شماره 4729، رساله دوم مجموعه، ص 196-109 شكسته نستعليق، محمدامين بن عبدالعظيم، يكشنبه دهه يكم 1062 ق [فهرست كتابخانههاى رشت و همدان، ص 1536 و فهرست مدرسه آخوند همدان، ص 384]
3- مرعشى قم، شماره 6354، نسخ، درحاشيه تصحيح شده و اين كار را مصطفى قارى در منزل مولانا محمدباقر خراسانى در اصفهان به سال 1068 انجام داده است، عناوين و نشانىها شنگرف، 84 برگ، 12 سطر [فهرست مرعشى، ج 16، ص 316]
4- آستان قدس رضوى، شماره 14849، رساله سوم مجموعه، نسخ سده 11 ه ، مجدول، عناوين شنگرف، آغاز افتاده، 25 سطر، در برگ شناسنامه به غلط حديقه الصوميه از شيخ بهايى معرفى شده است [رويت]
[تعداد نسخه‌هاي اين کتاب به 49 مورد بالغ مي‌شود که براي پرهيز از اطاله کلام بيان کليه موارد را به فرصتي ديگر وامي‌گذاريم.]
17- تلخيص رياض السالكين (عربى)
از: :؟
گزيدهاى از كتاب رياض السالكينِ سيدعلى خان مدنى (م 1118 ق) است. در فهرست كتابخانه مرعشى آمده: «به نظر مىرسد كه اين كتاب قبل از تأليف رياض السالكين نوشته شده و سپس شرح گرديده و به صورت رياض درآمده و اين احتمال بر اين گمان است كه تلخيصكننده اين كتاب، شخص مؤلف باشد و باعث تقويت اين گمان، اينست كه حواشى موجود دراين كتاب، جزو متن كتاب رياضالسالكين است يا به عبارت ديگر - اگر فرضيه صحيح باشد -، حواشى اين كتاب، در مقام شرح و بسط، به متن كشيده شده و بر آن افزوده شده است. »
در فهرست اين تلخيص به مؤلف رياض السالكين نسبت داده شده ولى هيچگونه شاهدى دالّ بر اين مطلب نه درمتن كتاب و نه در منابع ديگر به دست نيامد.
آغاز: «حدثنا، قيل، القائل هوالشيخ الجليل على بن السكون من ثقات علماءالاماميه و قيل بل هو عميد الرؤسا هبهالله بن حامد
آغاز دعاى اول: «و كان من دعائه عليهالسلام الواو للاستيناف و فاعل كان مقدر و هو اما المصدر المدلول عليه بقوله اذا ابتدى الخ.
انجام افتاده: «أدّاه إليه فقبله و قد تقدّمت بالوعيد و تلطّفت بالترغيب و ضربت الامثال».
نسخهها:
1- مرعشى، شماره 11482، نسخ و نستعليق، اواخر سده 11 ه ، در حاشيه تصحيح شده، عناوين شنگرف، اين نسخه شامل 3 دعاى اول صحيفه و برگ آغاز دعاى 4 و از دعاى 38 الى 46 مىباشد، 80 برگ، 15 سطر [فهرست مرعشى، ج 29، صص 109-108].
همچنين در مركز احياء ميراث اسلامى قم شرحى بر صحيفه به شماره 2409 موجود است كه پس از مقابله معلوم شد تلخيص رياض السالكين مىباشد. ولى از آن جا كه شامل دعاهاى 28 الى 31 بود به علت افتادگى اين قسمت، در نسخه مرعشى معلوم نشد كه همان مىباشد يا خير؟! در هر حال مشخصات آن بدين شرح است: نستعليق، قرن12 ه ، اوراق نسخه جابهجا شده، عناوين مشكى، تصحيح شده، روى برگ اول مهر بيضوى «كتابخانه ضياءالدين نورى» مشهود است، 67 برگ، 22 سطر.
آغاز: «و كان من دعائه عليهالسلام اذا قتر عليه الرزق. قتر عليه قتراً و قتوراً من بابى ضرب و قعد و اقتر اقتاراً و قتّر تقييراً ضيّق عليه فى النفقه و مثله. »
18- حاشيه الصحيفه السجاديه (عربي)
سيدمحمد باقر بن محمد حسينى استرآبادى، ميرداماد (م 1041 ق)
شرحى است مختصر با عناوين «قوله ـ قوله» بر صحيفه سجاديه، مشتمل بر بحثهاى لغوى و فلسفى كه گاهى نيز در زمينههاى رجالى و علوم هيئت سخن به درازا مىكشد. اين شرح شامل توضيح و بيان نكات و دقايق كلمات صحيفه سجاديه است و ميرداماد آن را بعد از كتاب ديگرش «السبع الشداد» تأليف نموده است.
ر.ك: الذريعه، ج 6، ص 145 و ج 13، ص 347؛ طبقات اعلام الشيعه (القرن الحادى عشر)، صص 70-67؛ ريحانهالادب، ج 6، صص 62-56؛ معجم المؤلفين، ج 9، ص 93؛ فهرست كتابهاى چاپى عربى، خان بابا مشار، ص 286؛
چاپها: 1- تهران، 1317-1315 ق، به خط زينالعابدين محمدقمى، در حاشيه نورالانوار به همراه حاشيه فيض كاشانى و حديقه هلاليه، 298 ص، چاپ سنگى.
2- تبريز، 1316 ق، چاپ سنگى.
3- اصفهان، مهديه ميرداماد، تحقيق: سيدمهدى رجايى، با سعى و اهتمام سيدمحمود ميردامادى، 1406 ق، 454 صفحه.
آغاز: «الحمدالله الذى جعل لوح الأمر و الخلق صحيفه لكتبه و كلماته و رقيماً لسوره و آياته بمداد قضائه و قدره و قلم ابداعه و تكوينه. »
انجام: «و القاصرون من اصحاب العصر عن نظائر هذه الدقائق و الأسرار من الغافلين، فاستقم كما أمرت و لاتكن من القاصرين. »
نسخهها: 1- مرعشى قم، شماره 6407، نستعليق، محمدبن حسن همدانى، 1051 ق، عناوين نوشته نشده است، 93 برگ، 19 سطر [فهرست مرعشى، ج 17، ص 9]
2- مجلس شوراى اسلامى، شماره 1247، رساله اول مجموعه، ص 166-1، نسخ، 1052 ق، در بعضى صفحات چندين سطر خالى است كه گويا در اصل چنين بوده است، چندين نقش مهر و امضاى علامه مجلسى بر مواضع مختلف نسخه ديده مىشود، سطور مختلف [فهرست مجلس، ج 4، صص 30-29]
3- آستان قدس رضوى، شماره 9634، نستعليق، جمادىالاخر 1065 ق [كذا] در استرآباد، نسخه مصحح است، عناوين شنگرف، اين نسخه، عموماً از مسوده اصلى استنساخ شده، صفحه اول نسخه افتاده است، 125 برگ، 15 سطر [فهرست آستان قدس رضوى، ج 15، ص 178]
4- مجلس شوراى اسلامى، شماره 14488، رساله دوم مجموعه، ص 127-51، نستعليق، جان محمد، دوشنبه 29 ربيعالاول 1073 ق، عناوين شنگرف، 127 برگ، 15 سطر، [فهرست مجلس، ج 38، ص 645]
5- كتابخانه عمومى خدابخش پتنه - هندوستان، شماره 2701، نستعليق، قرن 13 ه ، داراى حواشى،
[تعداد نسخه‌هاي اين کتاب به 49 مورد بالغ مي‌شود که براي پرهيز از اطاله کلام بيان کليه موارد را به فرصتي ديگر وامي‌گذاريم.]
[catalogue of the Arabic and persian Manuscripts] in ORIENTAL PUBLIC LIBRARRY at
BANKIPORE, volume, XXXIV, pages 66-67 ]
6- كتابخانه بوهار - هندوستان، شماره 70، نسخ، قرن 12 ه ، عناوين شنگرف، داراى مهرى به تاريخ 1239 ق، 193 برگ، 17 سطر.
[Catalouge of the Arabic ManusCRIPTS IN the BUHAR LIBRARY BY SHAMS-UL-ULA, M.HIDAYAT HUSAIN, CALCUTTA, MA, IMPERIAL LIBRARY, 1923,Vol:II,PP:70-71 ]
7- كتابخانه بوهار - هندوستان، شماره 71، نسخ، عناوين شنگرف، تا دعاى 38 را دارد، 47 برگ، 19 سطر [همان مأخذ قبلى، ج 2، ص 71]
1ـ آمال العارفين فى شرح صحيفه سيدالساجدين
ميرزا عبدالوهاب بن محمد صالح برغانى قزوينى (م 1294 ق)
شرح مزجى بسيار مفصلى است بر صحيفه سجاديه كه با در نظر گرفتن مطالب و نظرات سيد على خان كبير در كتاب رياض السالكين و نقل احاديث و روايات و آوردن گفتههاى فلاسفه و عرفاى معروف و گفتگو در آنها و سعى در پيوند دادن مبانى فلسفى با اعتقادات دينى تنظيم شده است.
نسخه منحصر اين شرح ـ بنا بر اطلاع ما ـ در كتابخانه آيت الله مرعشى قم نگهدارى مىشود كه حاوى جلد اول مشتمل بر سه دعاى اول صحيفه مىباشد و در چهارم ماه مبارك رمضان 1291 ق به پايان رسيده است و از نگارش ديگر مجلدات آن اطلاعى نداريم.
ر.ك: دايره المعارف تشيع، ج 3، ص 185؛ مستدركات اعيان الشعيه، ج 2، ص 304؛ المآثر و الآثار، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، ص 163؛ الكرام البحرره، ج 2، ص 808؛ مقدمه موسوعهالبرغانى فىفقه الشيعه، ج 1، صص 49-48.
آغاز: «الحمدلله ربالعالمين و الصلوه والسلام على خير خلقه و آله الطاهرين و لعنهالله على اعدائهم اجمعين. و بعد فيقول الفقير... هذا مايؤمله العالم البصير ويشتاقه العامل الخبير.
جعلنا الله فيها من الفائزين الاخيار بمحمد و آله الابرار صلواتالله عليهم مادام الليل و النهار وليكن هذا آخر اول مجلدات آمال العارفين فى شرح صحيفه سيدالساجدين».
نسخهها: 1- مرعشى قم، شماره 8854، نستعليق و متن دعاها نسخ، خط مؤلف، نسخه تصحيح شده و در حاشيه افزودگىهاى بسيارى دارد، در آغاز چندتقريط به نظم و نثر از ميرزا سعيدخان وزير دول خارجه و مرتضى شريف حسينى در مورد كتاب ديده مىشود، 284 برگ، سطور مختلف [فهرست مرعشى، ج 23، صص 42-41]
2- اسفارالداعين على شرح صحيفه سيدالعابدين
محمدبن على بن احمد شامى (قرن 12 ه)
شرحى است بر صحيفه سجاديه كه در 15 رمضان 1117 ق تأليف آن به پايان رسيده است. ترجمه مؤلف آن به دست نيامد.
آغاز: «الحمدلله منزل الصحف على ابراهيم و موسى... و بعد فيقول الفقير الحقير الى الله الراجى عفوه محمدبن على بن المرحوم المبرور احمدبن على بن على بن محسن الشامى... و سميّتها باسفار الداعين على شرح صحيفه سيدالعابدين».
نسخهها: 1- كتابخانه عمومى خدابخش پتنه - هندوستان، شماره 2703، نسخ، 1117 ق، نسخه قبلاً در تملك حسين بن ابراهيم احسايى بوده است.
,[catalogue of the Arabic and persian Manuscripts]
in ORIENTAL PUBLIC LIBRARY At]
BANKIPORE ,MAULAVI MUINUPPIN
NADWI AND MAULAVI ABPUL HAMID,
PATNA, 1994,volume ,XXIV, page[67
3- تبيان اللغه ( فارسى)
ميرزا محمدعلى بن محمدنصير گيلانى چهاردهى (م 1334ق)
در شرح لغات قرآن مجيد و صحيفه سجاديه كامله.
ر.ك: الذريعه، ج 3، ص 333
نسخهها: 1- آستان قدس رضوى، شماره 6110، نستعليق، مؤلف، بىتاريخ [فهرست الفبايى كتب خطى آستان قدس رضوى، ص 103]
4- التحفه الرضويه فى شرح الصحيفه السجاديه( عربي)
قاضى بن كاشفالدين محمد اردكانى يزدى (بعد از 1057 ق)
شرح مبسوطى است بر صحيفه، مشتمل بر «تحقيقات رايعه و تدقيقات شاهقه» كه به نام شاه عباس دوم صفوى (1077 ق) نگاشته شده است. پايان تأليف آن چهارشنبه سلخ ذىالحجه 1056 ق است و از آن فقط دو دعاى اول صحيفه شرح شد. سپس مؤلف به شرح فارسى خود با همين نام پرداخته است.
ر.ك: الذريعه، ج 3، ص 435 و ج 13، صص 356-355؛ طبقات اعلام الشيعه (القرن الحادى عشر)، صص 604-603؛ فهرست نسخ ملى كتابخانه ملى ايران، ج 11، صص 517-516؛ اعيان الشيعه، ج 8، ص 448 و ج 10، ص 98.
آغاز: « نحمدك يا من وشحت مفتتح الصحيفه الكامله لطاعات اعمالنا با نخراطنا فى الفرقه العلّيهالاماميه.
انجام: « ارادعليه السلام بقوله ذوالفضل انه ليس له مماثل بحسب الوجود الخارجى العينى اذلا يماثله ولايذانيه فى هذاالفضل شىء فىالوجود العينى».
نسخهها: 1- ملك تهران، شماره 5834، نسخ، سده 11 ه ، دعاها معرب و شنگرف، 189 برگ، 12 سطر [فهرست ملك، ج 1، ص 117]
2- ملك تهران، شماره 5746، نسخ، سده 11 ه، عناوين و نشانىها شنگرف، 67 برگ 12 سطر [فهرست ملك، ج 1، ص 117]
3- مجلس شوراى اسلامى، شماره 1248، رساله سوم مجموعه، ص 521-299 نسخ، در معرفى اين نسخه تاريخ تأليف كتاب 1070 ق آمده كه غلط است و احتمالاً نشانگر تاريخ كتابت نسخه مىباشد [فهرست مجلس، ج 4، صص 31-30]
4- مركز احياء ميراث اسلامى قم، شماره 2913، نسخ، عناوين شنگرف و آيات به لاجورد، مصحح، مجدول، نسخه نفيس و زيبا، 189 برگ، 12 سطر [فهرست منتشر نشده]
5- تحفه الرضويه فى شرح الصحيفه السجاديه (فارسي)
قاضى بن كاشفالدين محمد اردكانى يزدى (بعد از 1057 ق)
چنان چه گذشت يزدى ابتدا قصد داشت شرحى مفصل به زبان عربى بر صحيفه سجاديه بنگارد اما پس از شرح دو دعا تصميم مىگيرد براى نفع عموم مردم از دقائق و اسرار آن، منتخبى از شرح عربى خود را به فارسى برگرداند. اما ظاهراً هر دو شرح او ناتمام مانده و از شرح فارسى فقط 11 دعا نگاشته شده است. يزدى اين شرح را نيز به نام شاه عباس دوم صفوى (1077) ق در ربيعالاول 1057 نوشته است.
وى در پايان دعاى صلوات بر آدم و دو دعاى ديگر كه در صحيفه سجاديه به خط كفعى در اختيارش بوده را به همراه صلوات شرح كرده است.
خود وى در مقدمه چنين آورده است: « از بركات و ميامن اين وادى مقدس به خاطر فاتر رسيد كه شرح مبسوطى بر ادعيه سجاديه ملقب به زبور اهل بيت عصمت صلواتالله عليهم اجمعين به لغت بلند رتبت عربى نويسد، مشتمل بر تحقيقات رايعه و تدقيقات شاهقه و... و چون مقصود اصلى اين بود كه طبقات انام از خواص و عوام از فيض آن متمتع و بهرهمند گرديده ثواب آن به روزگار فرخنده آثار اشرف اقدس اعلى واصل و لاحق گردد بنابراين منتخبى از آن را از لغت عربى به زبان فصاحت نشان فارسى به عبارتى در غايت وضوح نقل نموده.»
آغاز: «الحمدلله الذى جعل الدعاء فى الصحيفه الكامله زينالعابدين و خصّنا بالاحتذار فى مراسمه بامام الساجدين
انجام: «باعث خشنودى و رضاى تو در آن بوده باشد اىرحيمتر و مهربانتر از هركس كه صاحب رحم و مهربانى باشد. »
نسخهها: 1- كتابخانه اميرالمؤمنين عليهالسلام نجف، شماره 1619، احتمالاً به خط مؤلف، 142 برگ [مجله تراثنا، ش 60-59، ص 261]
2- كتابخانه اميرالمؤمنين عليهالسلام نجف، شماره 562، نستعليق، داراى تزيينات، سده 11 ه ، مجدول، عناوين شنگرف، 207 برگ [مجله تراثنا، ش 60-59، ص 262]
3- آستان قدس رضوى، شماره 9666، نستعليق خوش، عبارات ادعيه با شنگرف، مجدول، نسخه مصحح است، سده 11 ه ، قسمت اعظم صفحه اول كسر و صدمه ديده است، 174 برگ، [فهرست آستان قدس رضوى، ج 15، صص 139-138]
4- دانشگاه تهران، شماره 7030، نسخ، سده 11 ه ، عنوان و نشان شنگرف، 206 برگ، 14 سطر، باعنوان «شرح الصحيفه السجاديه» [فهرست دانشگاه تهران، ج 16، ص 434]
5- ملك تهران، شماره 2812، نستعليق، قرن 12 ه ، عنوان و نشان شنگرف، 150 برگ، 17 سطر [فهرست ملك، ج 2، ص 108]
6- ملى تهران، شماره 293 / ف، نسخ خوش، قرن 12 ه ، عنوانها شنگرف، 245 برگ، 14 سطر [فهرست ملى تهران، ج 1، صص 289-288]
7- مجلس شوراى اسلامى، شماره 1247، نسخ، رساله دوم مجموعه، ص 294-169، [فهرست مجلس، ج 5، صص 502-501]
8- مسجد اعظم قم، شماره 670، رقعى، 146 برگ [فهرست مسجد اعظم، ص 66]
6- ترجمه شرح الصحيفه السجاديه (فارسي)
از:؟
در فهرست كتابخانه دانشكده الهيات مشهد، نسخه شماره 1164 باعنوان شرح شيخ على صغير بر صحيفه سجاديه معرفى شده است. اما اين انتساب صحيح نمىباشد چه اين نسخه فارسى است و شرح شيخ على صغير بر صحيفه عربى مىباشد. (نك: شرح الصحيفهالسجاديه، على بن زينالدين بن محمد بن حسن صاحب معالم عاملى معروف به شيخ على صغير، همين مقاله)
ظاهراً نسخه مذكور ترجمهاى از شرح شيخ على است زيرا همه مواردى كه به عنوان كتابشناسى در فهرست ذكر شد، با مشخصات شرح عربى تطابق كامل دارد. همچنين در ترقيمه نسخه چنين آمده است: «يقول المترجم فرغ... حامداً مصلياً قدتم الفراغ من هذا الدعاء الشريف من نسخه كتبت من نسخه كتبت من نسخه مترجمها» كه به صراحت بر ترجمه بودن آن اشاره مىكند. احتمالاً دليل اين اشتباه افتادن برگ آغاز نسخه وشايد نداشتن خطبه ترجمه باشد.
اين ترجمه به تاريخ جمعه 15 جمادىالثانى 1123 ق به پايان رسيده است.
آغاز موجود (پس از يك برگ): «چهارم دعا صحيفه اين دعا را ابن طاووس ره در مهج الدعوات نقل فرموده و ملخص».
انجام: «همه به يك معنى خواهد بود والله يعلم. يقول المترجم فرغ... حامداً مصلياً. قدتم الفراغ من هذا الدعاء الشريف من نسخه كتبت من نسخه كتبت من نسخه مترجمها.»
نسخهها:
1- دانشكده الهيات مشهد، شماره 1164، نسخ، آغاز نسخه كسر است و اوراق پراكنده صحافى شده است، عبدالله، شوال 1141 ق، نسخه در ذيقعده همان سال مقابله شده است. عناوين و نشانىها شنگرف، 16 و 18 سطرى [فهرست دانشكده الهيات مشهد، ج 2، صص 296-295]
ه ترجمه صحيفه سجاديه
حيدربن قوامالدين حسينى (قرن 11ه )
در فهرست قبلى كتابخانه آيت الله گلپايگانى
نسخهاى از ترجمه صحيفه سجاديه از محمد صالح بن محمدباقر روغنى قزوينى (م 1116 ق) به دليل آن كه بدون خطبه بوده است به كاتب آن نسخه يعنى حيدر بن قوام الدين حسينى نسبت داده شده است. حال آن كه چنين ترجمهاى از اين شخص وجود خارجى ندارد. شماره قديم اين نسخه 1480 و شماره جديد آن181/25 مىباشد. براى اطلاعات نسخهشناسى اين نسخه ر.ك: ترجمه صحيفه سجاديه، از محمد صالح بن محمد باقر روغنى قزوينى (م 1116 ق) در همين مقاله.
7- ترجمه صحيفه سجاديه (فارسي)
صفى قلىبن نوروز اُيمور تركمان
ترجمه و شرح نسبتاً مختصر و فرجى است بر صحيفه سجاديه كه در مورد مؤلف آن دو احتمال دادهاند: 1- در فهرست مشترك پاكستان، ج 14، صص 861-861 »ميرداماد« را مؤلف آن دانستهاند اما اين انتساب قطعاً غلط است زيرا حاشيه ميرداماد بر صحيفه عربى است و در همين ابتداى به تفصيل معرفى شده است. (ر.ك: حاشيهالصحيفه السجاديه، سيدمحمدباقر بن محمدحسينى استرآبادى ميرداماد، همين مقاله)
2- در فهرست ميكروفيلمهاى كتابخانه مولانإ؛ دانشگاه آزاد اسلامى عليگر هند، ج 1، ص 321 آن را به «صفى قلى بن نوروز اُيمور تركمان» نسبت دادهاند كه ذكرى از او در كتب تراجم به ميان نيامده است. آغاز: «الحمدالله الاول ستايش مر خداى را كه پيش از همه چيز است بلا اول كان قبله بىآن كه پيش از او چيزى باشد.»
نسخهها:
1- كتابخانه مولانا آزاد دانشگاه اسلامى عليگرهند، شماره Univ.Tradition Suppl.4 نسخ و نستعليق، صفى قلى بن نوروز اُيمور تركمان (خط مؤلف)، 1072 ق، 244 برگ، 15 سطر [فهرست ميكروفيلمهاى نسخههاى خطى فارسى و عربى كتابخانه مولانا دانشگاه آزاد اسلامى عليگر - هند، ج 1، ص 321]
2- كتابخانه احسان بخشِ دانشآباد (شهر لاهور) - پاكستان، شماره 37 - اناركلى، نسخ خوش، محمدابراهيمبيگ تبريزى، ذيقعده 1077 ق، عناوين شنگرف، مجدول، 348 برگ، در اين فهرست مؤلف ميرداماد ذكر شده است [فهرست مشترك پاكستان، ج 14، صص 862-861]
8- ترجمه صحيفه سجاديه (فارسي)
محمدصالح بن محمدباقر روغنى قزوينى (م 1116 ق)
روغنى پس از اتمام شرح عربى خود بر صحيفه سجاديه به تاريخ 1073 ق و بعد از شرح مفصل فارسىاش مبادرت به اين ترجمه نموده است. روش وى چنين است كه مضامين ادعيه را بىذكر متن، به فارسى نگاشته و حسب المقدور رعايت الفاظ و سياق اصل را از لحاظ سادگى و روانى ترجمه لحاظ داشته است و گويى نسخه، يك صحيفه سجاديه فارسى است. براى آشنايى بيشتر با اين ترجمه قسمتى از خطبه آن نقل مىشود: « اما بعد مىگويد فقير... كه به تاريخ هفتاد و سه بعد از هزار هجرت مقدسه اين كم بضاعت شرحى مفيد بر صحيفه كامله مباركه سجاديه... به عربى نوشتم مشتمل بر مطابق لايق و مقاصد نافع وليكن همتها از آن متقاعد بوده اكثر مطالبان را از آن نفعى لايق از آن روى كه عابدان زمان ما و مخلصان راغب به عبادت و دعا و اكثر از عامه مردمانند نه آنان كه خود را خاصه مىنامند و تتبع كتب مدّونه علوم مرسومه و تعلم لغت عربى مىنمايند پس ثانياً به التماس دوستان مؤمن شرحى به فارسى نوشتم و بذلت جهد و توضيح كلام نمودم. خاطرها به آن مايل كه به نفعش شامل و سهل التناول بود وليكن چون كلام عربى و فارسى را در بعضى مطالب با هم تفاوتى ظاهر در سياق مىباشد و مراعات مطابقت سياق قل امكثر مترجم را احياناً مضطر مىگرداند و سخن را از كمال سلاست و فصاحت مانع مىشود و به اين سبب ترجمه بعضى از فقرات آن كلام عالى مقام چنانچه مىخواست لباس ظهور بپوشيد و هم به سبب تحلل لفظ و بفكك اجزا مدعا را اختلافى مىرسد پس ثالثاً استخاره نمودم به خداى عز وجل و مضامين آن ادعيه شريفه را خالى از لفظ به فارسى محرر ساختم و رعايت آن الفاظ و آن سياق حسبُالمقدور منظور داشتم و آن معانى گرامى را به كلامى روان و آسان، بىتكلف و تعقيد بازنمودم و اميد دارم كه اين ترجمه چنان دلپذير باشد كه هيچ كس را از آن گريز نباشد و قائل دست رد بر آن ننهد...»
روغنى در انتهاى ترجمه ادعيه صحيفه كامله به ترجمه چند دعا از ملحقات آن نيز پرداخته است كه عبارتنداز: «تسبيحه عليهالسلام - فى الاستعاذه - فىالتمجيد على حق تعالى - صلوته على آدم عليهالسلام - طلب الحوائج و دفع المخرومات - ممايحذره و يخافه - فى الالحاح - فى ذكر آل محمدصلى الله عليه و آله و ادعيه ايام هفته. »
ر.ك: الذريعه، ج 4، ص 112؛ امل الامل، ج 2، ص 277؛ طبقات اعلام الشيعه، ج 5، صص 284-283؛ ريحانهالادب، ج 2، ص 343؛ مستدركات اعيان الشيعه، ج 3، ص 231؛ ملاصالح قزوينى شارح بزرگ نهجالبلاغه، محمدرضا بندرچى، فصلنامه علوم حديث، شماره 18، صص 132-123
آغاز: « الحمدلله الذى هدانا لهذا و ماكنا لنهتدى لولا ان هدانا الله... و كان من دعائه عليه السلام از ابتداء بالدعاء... سپاس بىقياس خداى را كه اول اشياست قديم بىانتها و آخر اشياست. »
پس حكم براى من بهترين احوال و امور در عاقبت و برهان از فتنها كه مىكشاند به ضلالت به رحمت خود. يا ارحم الراحمين و صلى الله على سيدنا محمدرسولالله و المصطفى و على آله».
انجام شرح ملحقات: «تمام كنى احسان خود را در باقى مانده از عمرم چنان چه احسان نمودى در گذشته يا ارحم الراحمين».
نسخهها: 1- آستان قدس رضوى، شماره 3199، نستعليق، 14 رمضان 1134 ق (تاريخ تحرير اوراق كسرنويسى شده)، بعضى از اوراق رطوبت ديده و وصالى شده، عناوين شنگرف.
79 برگ [فهرست آستان قدس رضوى، ج 15، صص 157-156 و ج 2، صص 32-31 ادعيه]
2- گلپايگانى قم، شماره 181/25، رساله 4 مجموعه، ص 104-48 نستعليق، حيدربن قوامالدين حسينى، 15 محرم 1092 ق، 21 سطر [فهرست منتشر نشده]
3- گلپايگانى قم، شماره 204/17، تحريرى، در اول رساله دو ديباچه به فارسى تحرير شده است، اين نسخه ملحقات را ندارد. 102 برگ، 15 سطر [فهرست منتشر نشده]
9- ترجمه صحيفه سجاديه (فارسي)
محمد صفى (قرن 11 ه )
مؤلف آن را به خواهش فرزندش زينالعابدين در استرآباد ترجمه و در روز يكشنبه 9 ذيحجه 1076 ق به پايان برده است.
نسخهها: 1- دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه فردوسى مشهد، شماره 221، نسخ معرب، ترجمه زير سطور به شنگرف، در آخر نسخه داراى يادداشتى به خط مترجم، با تزيينات، عناوين مطلا، 230 برگ، 9 سطر [فهرست دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه فردوسى مشهد، ص 122]
10- ترجمه صحيفه سجاديه (فارسي)
محمدهادى بن محمدصالح مازندرانى معروف به مترجم (م 1120 ق)
در فهرست در مورد اين ترجمه توضيحى داده نشده است. پايان تأليف آن درالذريعه 1083 ق ذكر شده است. ر.ك: الذريعه، ج 4، ص 112 و ج 13، ص 359؛ طبقات اعلام الشيعه (الكواكب المنتشره)، صص 806-805 آغاز دعاى اول: «سپاس بىقياس خداى را كه اول اشياست قديم بىابتدا و آخر اشياست»
نسخهها: 1- كتابخانهاى شخصى، بدون شماره [ميراث اسلامى ايران، ج 7، ص 466]
11- ترجمه صحيفه سجاديه (فارسي)
از: بر
ترجمه تحت اللفظى بسيار مختصرى است از صحيفه سجاديه كه مؤلف آن شناخته نشد؛ اما در فراز صفحه اول نسخه مرعشى آمده: «شرح صحيفه كامله كه بفرموده نواب اشرف همايون اعلى محمدحسين خونسارى نموده» ولى ظاهراً ترجمه آقا حسين بن جمالالدين خوانسارىِ مذكور در الذريعه، ج 4، ص 112 نباشد. اين ترجمه از ملحقات شامل دعاهاى تمجيد، تذلل، ذكر آل محمد، صلوه على آدم، فىالكرب و الاقاله، مما يحذره و يخافه و ايام هفته است.
آغاز ترجمه دعاى اول: « سپاس مر خداى را كه اول همه است بى آن كه اولى باشد پيش از او و آخر همه است بى آن كه آخرى باشد پس از او
انجام ترجمه صحيفه: «رهايى ده مرا از گمراهكنندگان فتنها به رحمت خود اى مهربانترين مهربانان و رحمت كناد خداى بر مهتر ما محمد صلى الله عليه و آله و سلم رسول خداى كه برگزيده است و بر آل او كه پاكانند. »
انجام ملحقات: «چنان چه احسان كرده در آن چه كه گذشت از آن اى رحيمترين رحمكنندگان».
نسخهها: 1- آستان قدس رضوى، شماره 1205، نسخ، 1072 ق، عناوين به شنگرف، ترجمه بين سطور به شنگرف، داراى تزيينات فراوان، نسخه مصحح و مقابله شده، 104 برگ، 12 سطر [فهرست آستان قدس رضوى، ج 15، ص 344]
2- آستان قدس رضوى، شماره 10083، نسخ و نستعليق، نسخه داراى مهرى مورخ 1074 ق است، داراى تزيينات فراوان، نسخه مصحح و معلق به حواشى ميرداماد و توضيحات لغوىِ فارسى، 188 برگ، 20 سطر [فهرست آستان قدس رضوى، ج 15، صص 347-346]
3- مسجداعظم قم، شماره 2857، نستعليق تحريرى، ذيقعده 1084 ق، 76 برگ، 18 سطر، [فهرست مسجد اعظم، ص 78 و فهرست منتشر نشده]
4- آستان قدس رضوى، شماره 10265، نسخ و نستعليق، نورالدين محمدبن ميرزابيگ رازى، 1088 ق (اين نسخه، بيست و يكمين صحيفه دستنويس كاتب است)، داراى تزيينات، 222 برگ، 18 سطر [فهرست آستان قدس رضوى، ج 15، صص 351-350]
5- گلپايگانى قم، شماره 188/36، نسخ و نستعليق، ترجمه به شنگرف و زيرنويس ،نورالدين محمدبن ميرزابيگ رازى، صفر 1091 ق، در حاشيه تصحيح شده، داراى تزيينات، 288 برگ، 9 سطر [فهرست منتشر نشده]
6- مرعشى قم، شماره 8، نستعليق، عناوين شنگرف، اين نسخه تا دعاى پنجاه و يكم را دارد، چهار برگ اول داراى حاشيه، 136 برگ، 14 سطر [فهرست مرعشى، ج 1، ص 22]
7- آقاى غلامعباس بن احمدعلى در شهر سكرد و ايالت بلتستانِ پاكستان (خصوصى)، بدون شماره، نستعليق، سده 13 ه ، 200 صفحه [فهرست مشترك پاكستان، ج 14، صص 863-862]
8- مجلس شوراى اسلامى، شماره 4151، نسخ زيبا و نستعليق، سده 12 ه ، با سرلوح زرين، عناوين شنگرف، با ترجمه زيرنويس به شنگرف، با حاشيهنويسى، 170 برگ، 18 سطر [فهرست مجلس، ج 11، ص 155]
12- ترجمه صحيفه سجاديه (فارسي)
از: بر
در فهرست توضيحى در مورد اين ترجمه داده نشده است.
آغاز افتاده: «از آن نفعى لايق نبود از آن روى كه عابدان و مخلصان راغب به عبادت و دعا كثرالله امثالهم».
انجام: «و در پناه حمايت تو مىگريزيم و لاحول و لاقوه الابك ياكريم ياكريم ياكريم برحمتك يا ارحم الراحمين».
نسخهها: 1- دانشكده الهيات تهران، شماره 394، د، نستعليق، محمدحسن دامغانى، پايان رمضان، 1235 ق، عنوانها و نشانيها شنگرف، 152 برگ، 12 سطر [فهرست دانشكده الهيات تهران، ج 1، صص 29-28]
13- ترجمه صحيفه سجاديه (فارسي)
از: بر
ترجمه شيوايى است از صحيفه سجاديه با توضيح برخى لغات و شرح و بسط برخى از فرازها مفيد براى همگان.
آغاز: « بسمله، حدثنا سيدالاجل نجمالدين... بنا بر قول مشهور عميدالرؤسا است و او از مشايخ عظام فرقه اسماعيليه اماميه است. »
انجام: «و نجات ده مرا از فتنههاى موجب ضلالت برحمتك يا ارحم الراحمين و صلى الله على سيدنا محمد رسول الله المصطفى و على آله الطاهرين».
نسخهها: 1- ملك تهران، شماره 2477، نسخ، محمدصادق بن ملاقاسم، 1257 ق، عناوين و نشانىها شنگرف، 196 برگ [فهرست ملك، ج 2، ص 136]
2- آستانه مقدسه حضرت معصومه سلامالله عليها قم، شماره 138، نسخ و نستعليق، آغاز افتاده، عناوين زرين، مجدول، تمامى صفحات وصالى شده، آسيب فراوانى توسط موريانه به خطوط رسيده، 221 برگ، 17 سطر [فهرست آستانه مقدسه حضرت معصومه سلامالله عليها قم، ج 1، ص 160]
14- ترجمه الصحيفه السجاديه و ملحقاته (فارسي)
حسن بن ابى القاسم نيشابورى
در فهرست توضيحى در مورد اين شرح داده نشده و اطلاعى نيز از مؤلف كتاب حاصل نشد اما از زير سطور بودن ترجمه مىتوان احتمال داد كه حسن بن ابىالقاسم نيشابورى كاتب نسخه باشد نه مؤلف آن.
آغاز: «بسمالله... ابتدا مىكنم به نام خداوندبخشاينده و مهربان، حدثنا السيدالاجل... روايت كرد ما را سيد بزرگوار».
نسخهها: 1- كتابخانه دانشگاه استانبول - تركيه، شماره IUK.FY.309، نسخ معرب و نستعليق، شنبه 17 رجب 1098 ق، داراى تزيينات، عبارات دعا مشكى و ترجمه به فارسى بين السطور به شنگرف، 235 برگ، 18 سطر [فهرست نسخههاى خطى فارسى كتابخانه دانشگاه استانبول، توفيق هاشم سبحانى و حسامالدين آق سو، تهران، پژوهشكده علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، 1374 ش، ص 176]
15- ترجمه ملحقات صحيفه سجاديه (فارسي)
محمدحسين بن محمدصالح حسينى خاتون آبادى (م 1151 ق)
خاتون آبادى، ملحقات صحيفه سجاديه را كه علامه مجلسى آنها را گردآورده و شامل 11 دعا مىباشند را در اين كتاب به فارسى ترجمه است و در مقدمه درباره علت انجام اين كار مىگويد: « اما بعد چنين گويد فقير... كه چو جدّعلامهام مجلسى قدّسالله روحهالشريف چند دعا در روايات غيرمشهوره صحيفه كامله يافته و آنها را الحاق به صحيفه نموده و عالم ربانى آقا حسين خوانسارى طابثراه صحيفه كامله راترجمه نموده اين دعاها تا حال ترجمه نشده لهذا اين فقير كثير التقصير اين دعاها را تصحيح و ترجمه نمود».
آغاز: «الحمدلله ولى الحمد و مستحقه و الصلوه على محمد و عترته».
نسخ خطى: 1- آستان قدس رضوى، شماره 11983، رساله اول مجموعه، نسخ و نستعليق ريز با مركب سرخ، حدود سده 12 ه ، مجدول، نسخه مصحح و معلق به حواشى توضيحى فارسى، 24 سطر [فهرست آستان قدس رضوى، ج 15، صص 433-431]
16- تعليقات على الصحيفه السجاديه (عربى)
ملامحسن بن مرتضى فيض كاشانى (م 1091 ق)
تعليقات مختصرى است بر صحيفه سجاديه در توضيح نكات ادبى و لغوى كه موافق جمله «تم شرح الدعاء» در سال 1055 ق تأليف شده است. اين كتاب را با عناوين ديگرى همچون «شرح صحيفه سجاديه» و«حاشيه صحيفه سجاديه»نيز خواندهاند اما عنوان پيش گفته در ديباچه مؤلف ذكر شده است. ر.ك: الذريعه، ج 6، ص 146 و ج 13، ص 358؛ كشف الحجب و الاستار، ص 341؛ فهرست كتابهاى چاپى عربى، شماره ص 554.
آغاز: «الحمدالله الذى كتب فى صحيفه قلوبنا محبه أهل بيت حبيبه و جعل أفئدتنا تهوى اليهم... اما بعد فهذه تعليقات من العبد المسىء... على الصحيفه الكامله السجاديه».
انجام: «من مضلات الفتن أى الفتن المضله، أعاذنا الله منها و وفقنا لكل خيرتم و صارتاريخ تمامه (تم شرح الدعاء) و الحمدلله ربالعالمين و الصلاه على محمد و آله الطاهرين به رحمتك يا ارحم الراحمين. »
چاپها: 1- تهران، 1317-15 ق، به خط زينالعابدين محمدقمى، در حاشيه نورالانوار به همراه حاشيه ميرداماد بر صحيفه و حديقهالهلاليه، سنگى، 298 ص.
2- تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تحقيق: موسسه آل البيت عليهمالسلام لإحياء التراث، 1407 ق، اول، 126 ص.
نسخهها: 1- آستان قدس رضوى، شماره 3382، نسخ، 1055 ق، بدون ديباچه مىباشد، 47 برگ، 16 سطر [فهرست آستان قدس رضوى، ج 6، ص 224]
2- كتابخانه غرب مدرسه آخوند همدان، شماره 4729، رساله دوم مجموعه، ص 196-109 شكسته نستعليق، محمدامين بن عبدالعظيم، يكشنبه دهه يكم 1062 ق [فهرست كتابخانههاى رشت و همدان، ص 1536 و فهرست مدرسه آخوند همدان، ص 384]
3- مرعشى قم، شماره 6354، نسخ، درحاشيه تصحيح شده و اين كار را مصطفى قارى در منزل مولانا محمدباقر خراسانى در اصفهان به سال 1068 انجام داده است، عناوين و نشانىها شنگرف، 84 برگ، 12 سطر [فهرست مرعشى، ج 16، ص 316]
4- آستان قدس رضوى، شماره 14849، رساله سوم مجموعه، نسخ سده 11 ه ، مجدول، عناوين شنگرف، آغاز افتاده، 25 سطر، در برگ شناسنامه به غلط حديقه الصوميه از شيخ بهايى معرفى شده است [رويت]
[تعداد نسخه‌هاي اين کتاب به 49 مورد بالغ مي‌شود که براي پرهيز از اطاله کلام بيان کليه موارد را به فرصتي ديگر وامي‌گذاريم.]
17- تلخيص رياض السالكين (عربى)
از: :؟
گزيدهاى از كتاب رياض السالكينِ سيدعلى خان مدنى (م 1118 ق) است. در فهرست كتابخانه مرعشى آمده: «به نظر مىرسد كه اين كتاب قبل از تأليف رياض السالكين نوشته شده و سپس شرح گرديده و به صورت رياض درآمده و اين احتمال بر اين گمان است كه تلخيصكننده اين كتاب، شخص مؤلف باشد و باعث تقويت اين گمان، اينست كه حواشى موجود دراين كتاب، جزو متن كتاب رياضالسالكين است يا به عبارت ديگر - اگر فرضيه صحيح باشد -، حواشى اين كتاب، در مقام شرح و بسط، به متن كشيده شده و بر آن افزوده شده است. »
در فهرست اين تلخيص به مؤلف رياض السالكين نسبت داده شده ولى هيچگونه شاهدى دالّ بر اين مطلب نه درمتن كتاب و نه در منابع ديگر به دست نيامد.
آغاز: «حدثنا، قيل، القائل هوالشيخ الجليل على بن السكون من ثقات علماءالاماميه و قيل بل هو عميد الرؤسا هبهالله بن حامد
آغاز دعاى اول: «و كان من دعائه عليهالسلام الواو للاستيناف و فاعل كان مقدر و هو اما المصدر المدلول عليه بقوله اذا ابتدى الخ.
انجام افتاده: «أدّاه إليه فقبله و قد تقدّمت بالوعيد و تلطّفت بالترغيب و ضربت الامثال».
نسخهها:
1- مرعشى، شماره 11482، نسخ و نستعليق، اواخر سده 11 ه ، در حاشيه تصحيح شده، عناوين شنگرف، اين نسخه شامل 3 دعاى اول صحيفه و برگ آغاز دعاى 4 و از دعاى 38 الى 46 مىباشد، 80 برگ، 15 سطر [فهرست مرعشى، ج 29، صص 109-108].
همچنين در مركز احياء ميراث اسلامى قم شرحى بر صحيفه به شماره 2409 موجود است كه پس از مقابله معلوم شد تلخيص رياض السالكين مىباشد. ولى از آن جا كه شامل دعاهاى 28 الى 31 بود به علت افتادگى اين قسمت، در نسخه مرعشى معلوم نشد كه همان مىباشد يا خير؟! در هر حال مشخصات آن بدين شرح است: نستعليق، قرن12 ه ، اوراق نسخه جابهجا شده، عناوين مشكى، تصحيح شده، روى برگ اول مهر بيضوى «كتابخانه ضياءالدين نورى» مشهود است، 67 برگ، 22 سطر.
آغاز: «و كان من دعائه عليهالسلام اذا قتر عليه الرزق. قتر عليه قتراً و قتوراً من بابى ضرب و قعد و اقتر اقتاراً و قتّر تقييراً ضيّق عليه فى النفقه و مثله. »
18- حاشيه الصحيفه السجاديه (عربي)
سيدمحمد باقر بن محمد حسينى استرآبادى، ميرداماد (م 1041 ق)
شرحى است مختصر با عناوين «قوله ـ قوله» بر صحيفه سجاديه، مشتمل بر بحثهاى لغوى و فلسفى كه گاهى نيز در زمينههاى رجالى و علوم هيئت سخن به درازا مىكشد. اين شرح شامل توضيح و بيان نكات و دقايق كلمات صحيفه سجاديه است و ميرداماد آن را بعد از كتاب ديگرش «السبع الشداد» تأليف نموده است.
ر.ك: الذريعه، ج 6، ص 145 و ج 13، ص 347؛ طبقات اعلام الشيعه (القرن الحادى عشر)، صص 70-67؛ ريحانهالادب، ج 6، صص 62-56؛ معجم المؤلفين، ج 9، ص 93؛ فهرست كتابهاى چاپى عربى، خان بابا مشار، ص 286؛
چاپها: 1- تهران، 1317-1315 ق، به خط زينالعابدين محمدقمى، در حاشيه نورالانوار به همراه حاشيه فيض كاشانى و حديقه هلاليه، 298 ص، چاپ سنگى.
2- تبريز، 1316 ق، چاپ سنگى.
3- اصفهان، مهديه ميرداماد، تحقيق: سيدمهدى رجايى، با سعى و اهتمام سيدمحمود ميردامادى، 1406 ق، 454 صفحه.
آغاز: «الحمدالله الذى جعل لوح الأمر و الخلق صحيفه لكتبه و كلماته و رقيماً لسوره و آياته بمداد قضائه و قدره و قلم ابداعه و تكوينه. »
انجام: «و القاصرون من اصحاب العصر عن نظائر هذه الدقائق و الأسرار من الغافلين، فاستقم كما أمرت و لاتكن من القاصرين. »
نسخهها: 1- مرعشى قم، شماره 6407، نستعليق، محمدبن حسن همدانى، 1051 ق، عناوين نوشته نشده است، 93 برگ، 19 سطر [فهرست مرعشى، ج 17، ص 9]
2- مجلس شوراى اسلامى، شماره 1247، رساله اول مجموعه، ص 166-1، نسخ، 1052 ق، در بعضى صفحات چندين سطر خالى است كه گويا در اصل چنين بوده است، چندين نقش مهر و امضاى علامه مجلسى بر مواضع مختلف نسخه ديده مىشود، سطور مختلف [فهرست مجلس، ج 4، صص 30-29]
3- آستان قدس رضوى، شماره 9634، نستعليق، جمادىالاخر 1065 ق [كذا] در استرآباد، نسخه مصحح است، عناوين شنگرف، اين نسخه، عموماً از مسوده اصلى استنساخ شده، صفحه اول نسخه افتاده است، 125 برگ، 15 سطر [فهرست آستان قدس رضوى، ج 15، ص 178]
4- مجلس شوراى اسلامى، شماره 14488، رساله دوم مجموعه، ص 127-51، نستعليق، جان محمد، دوشنبه 29 ربيعالاول 1073 ق، عناوين شنگرف، 127 برگ، 15 سطر، [فهرست مجلس، ج 38، ص 645]
5- كتابخانه عمومى خدابخش پتنه - هندوستان، شماره 2701، نستعليق، قرن 13 ه ، داراى حواشى،
[تعداد نسخه‌هاي اين کتاب به 49 مورد بالغ مي‌شود که براي پرهيز از اطاله کلام بيان کليه موارد را به فرصتي ديگر وامي‌گذاريم.]
[catalogue of the Arabic and persian Manuscripts] in ORIENTAL PUBLIC LIBRARRY at
BANKIPORE, volume, XXXIV, pages 66-67 ]
6- كتابخانه بوهار - هندوستان، شماره 70، نسخ، قرن 12 ه ، عناوين شنگرف، داراى مهرى به تاريخ 1239 ق، 193 برگ، 17 سطر.
[Catalouge of the Arabic ManusCRIPTS IN the BUHAR LIBRARY BY SHAMS-UL-ULA, M.HIDAYAT HUSAIN, CALCUTTA, MA, IMPERIAL LIBRARY, 1923,Vol:II,PP:70-71 ]
7- كتابخانه بوهار - هندوستان، شماره 71، نسخ، عناوين شنگرف، تا دعاى 38 را دارد، 47 برگ، 19 سطر [همان مأخذ قبلى، ج 2، ص 71]
